دوازدهم شهریور ۱۳۲۴ نقطه‌ای سرنوشت‌ساز در تاریخ آذربایجان و در مجموع ایران است. در این روز، گروهی از پیشگامان فکری و آزادی‌خواهان آذربایجان بیانیه‌ای دوازدهم شهریور را در شرایطی منتشر کردند که ایران از تاثیرات جنگ جهانی فارغ شده بود. کشوری ویران از نظر اقتصادی، گرفتار چنگال استبداد پهلوی دوم و غرق در فساد مالی و اداری بود.
در چنان فضایی، بیانیه دوازده شهریور را می‌توان منشوری برای ادارهء منطقه خود، عدالت اجتماعی، تمرکززدایی سیاسی و توسعه متوازن دانست؛ منشوری که با گذشت ۸۰ سال هنوز هم بند به بند آن مطالبات محوری مردم در آذربایجان و دیگر مناطق ایران را منعکس میکند.
با گذشت ۸۰ سال، بسیاری از اصول این بیانیه همچنان مطالبات ضروری و دامن گیر مردم آذربایجان و دیگر ملیتهای ساکن در ایران را منعکس میکند:(ضمیمه ۱)
۱. آزادی داخلی و خودمختاری در ایران
بیانیه ضمن دقت به اصل حفظ تمامیت ارضی ایران، اداره منطقهء خود توسط مردم آذربایجان و دیگر نقاط ایران را حق مسلم آنان میداند. این همان چیزی است که امروز با مفهوم فدرالیسم مطرح می‌شود. سرکوب خونین مردم آذربایجان و به زیر کشیدن حکومت ملی آذربایجان خونین ترین و ارتجاعی ترین عملکرد تاریخی را ورق زد. سرکوبگری خود چند سال بعد توسط همین مردم از اریکه قدرت به زیر کشیده شد.
۲. انجمنهای ایالتی و ولایتی
این اصل در واقع اصل اداره منطقهء خود توسط شوراهای واقعی مردمی در مناطق ملی خلق های ساکن در آن بود. در متن قانون اساسی مشروطیت و مادهء اول در فصل اول قانون انجمنهای ایالتی و ولایتی، می نویسد که؛” ایالت قسمتی از مملکت است که دارای حکومت مرکزی و ولایات حاکم‌نشین جزو است. اداره منطقه خود در حد حکومت مرکزی به معنی تحقق فدرالیسم با مفهوم امروزی است.
۳. تحصیل به زبان مادری
این اصل از مهم‌ترین مواد بیانیه است: کودک باید تحصیل را با زبان مادری آغاز کند و سپس زبان ارتباطی (فارسی) را در صورت لزوم در مقاطع بالاتر بیاموزد. این شیوه، شرط رشد فکری و شخصیتی کودک است و تمام متخصصان زبان‌شناسی و تعلیم و تربیت بر آن تأکید دارند.
۴. توسعه صنایع و کارخانه‌ها
بیانیه به‌درستی بر صنعتی‌شدن و رفع بیکاری تأکید می کند. امروز نیز وابستگی اقتصادی به واردات، یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌های کشور است. حمایت از تولید داخلی و قطع وابستگی، همچنان اصلی‌ترین نیاز است.
۵. توسعه تجارت و بهره برداری از مسیرهای ترانزیت
راه‌های تجاری و مسیرهای ترانزیت، امروز از مسائل حیاتی منطقه و جهان‌اند. مسیرهای ترانزیتی شمال ـ جنوب نشان میدهند که همان دغدغه تاریخی امروز به‌شکل تازه‌ای پابرجاست.
۶. آبادانی شهرها
مشکل کمبود زیرساخت، نارسایی در محیط زیست، کمبود آب و خدمات شهری هنوز هم از معضلات اساسی آذربایجان و بسیاری از مناطق دیگر است.
۷. جنبش دهقانی و عدالت اجتماعی
دهقانان در بیانیه نیروی اصلی تولید در آن دوره شناخته میشوند. امروز علاوه بر دهقانان، جنبش‌های کارگری، زنان، جوانان، بازنشستگان و ملیتهای به‌حاشیه‌رانده‌شده نیز به این صف اضافه شده‌اند. عدالت اجتماعی همچنان محور مطالبات مردم ما و تمامی خلق های ساکن در ایران هستند.
۸. مبارزه با بیکاری
بیکاری که در آن زمان یکی از اصلی‌ترین دردهای جامعه بود، امروز نیز یکی از عمیق‌ترین بحران‌هاست. نبود فرصت‌های شغلی و بی‌توجهی به تولید داخلی، بنیان‌های اجتماعی را تضعیف کرده است.
۹. قانون انتخابات
بی‌عدالتی در تقسیم کرسی‌های نمایندگی هنوز هم پابرجاست. در سال ۱۳۲۴، آذربایجان با چهار میلیون جمعیت تنها ۲۰ کرسی داشت؛ امروز جمعیتش دو برابر شده اما سهم عادلانه‌ای در ساختار سیاسی ایران همچنان بر محور مرکز گرایی و تمامیت خواهی می چخرد و این سیستم هر چه زودتر بایستی دگرگون گردد.
۱۰. مبارزه با فساد
فساد و رانت‌خواری، که بیانیه آن را بزرگ‌ترین مانع پیشرفت کشور دانسته، امروز نیز به‌شکلی گسترده‌تر پابرجاست؛ زمین‌خواری، معدن‌خواری و اختلاس به تهدیدی ملی تبدیل شده است.
۱۱. مالیات و توسعه منطقه‌ای
مطالبهٔ صرف نیمی از مالیات‌ها در خود منطقه، پیشنهادی برای عدالت اقتصادی و توسعه متوازن بود. امروز هم نظام مالیاتی متمرکز نه تنها مانع رشد مناطق نشده بلکه به عمیقتر شدن شکاف مرکز و پیرامون تبدیل شده است.
۱۲. روابط خارجی و دوستی با ملت‌های دموکرات
در جهانی پر از جنگ‌ها و تهدیدهای منطقه‌ای و حتی هسته‌ای، اصل دوستی و همکاری با ملت‌ها و دولت‌ها بیش از پیش اهمیت محوری پیدا کرده است. ارتباط با جهان بر اساس منافع مشترک شرط توسعه پایدار است.
نهایتا اینکه بیانیه دوازده شهریور ۱۳۲۴ با وجود گذشت هشت دهه سندی تاریخی آینده‌نگر و کاربردی است. از ادارهء منطقه خود و تحصیل به زبان مادری گرفته تا عدالت اقتصادی، تمرکززدایی، مبارزه با فساد و روابط سالم جهانی، همهٔ اصول آن هنوز مطالبات اصلی مردم را تشکیل میدهند.
تاریخ سیاسی بی‌اعتنایی به این مطالبات و توسعه‌نیافتگی به‌دنبال جز فلاکت و عقب ماندگی برای کشور چیزی به ارمغان نیاورده است. بازخوانی این بیانیه نه تنها ادای دینی به گذشته است، بلکه چراغی برای آینده‌ای دموکراتیک، عادلانه و برابر برای همه خلقهای ایران نیز هست.
هیئت تحریریه حزب دموکرات آذربایجان
۱سپتامبر ۲۰۲۵
۱۰ شهریور ۱۴۰۴
—————————-
ضمیمه ۱)
متن اصلی بیانیه دوازده شهریور
در مقدمه بیانیه آمده است:
«ایران مسکن اقوام و ملل گوناگون است. این اقوام و ملل هر قدر آزادتر زندگی کنند، یگانگی بیشتری خواهند یافت… وحدت ملی واقعی زمانی میسر می‌شود که تمام مردم با حفظ خصوصیات و آزادی داخلی خود ترقی کرده و از هر لحاظ بتوانند با هم برابری کنند… مردم آذربایجان خواهان حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران هستند، ولی می‌خواهند در امور داخلی خود خودمختار و آزاد باشند… زبان فارسی را به عنوان زبان دولتی در مدارس خود همراه با زبان آذربایجانی تدریس خواهند کرد…»
اصول دوازده‌گانه بیانیه
۱. ضمن حفظ استقلال و تمامیت ایران، به مردم آذربایجان آزادی داخلی و خودمختاری داده شود.
۲. انجمنهای ایالتی و ولایتی انتخاب شوند و در زمینه‌های فرهنگی، بهداشتی و اقتصادی فعالیت کنند و بر مأموران دولتی نظارت داشته باشند.
۳. در مدارس آذربایجان تا کلاس سوم، آموزش به زبان ترکی (مادری) باشد و از آن پس زبان فارسی به‌عنوان زبان دولتی در کنار زبان مادری آموزش داده شود. همچنین تشکیل دانشگاه ملی در آذربایجان ضروری است.
۴. توسعه صنایع و کارخانه‌ها، رفع بیکاری و گسترش صنایع دستی در دستور کار قرار گیرد.
۵. توسعه تجارت و گشایش راه‌های صادراتی جزو مسائل اصلی باشد.
۶. آبادانی شهرهای آذربایجان در اولویت قرار گیرد.
۷. دهقانان به‌عنوان نیروی اصلی تولید شناخته شوند، از مالیات‌های غیرقانونی رهایی یابند و زمین‌های خالصه میان آنان تقسیم گردد.
۸. مبارزه با بیکاری از طریق توسعه صنعت، کشاورزی و راه‌ها انجام شود.
۹. قانون انتخابات عادلانه گردد؛ آذربایجان با میلیون‌ها جمعیت نباید تنها چند کرسی محدود داشته باشد.
۱۰. فساد و رشوه‌خواری در ادارات از میان برداشته شود.
۱۱. دست‌کم نیمی از مالیات‌های وصولی از آذربایجان در خود منطقه صرف شود.
۱۲. فرقه دموکرات طرفدار دوستی با دولت‌های دموکرات و ملت‌های مترقی جهان باشد.
