در تاریخ معاصر ملت ترک در ایران، روزهایی هستند که نه‌تنها لحظات تلخ و دردآور به شمار می‌آیند، بلکه به جرقه‌هایی برای بیداری، خودآگاهی و بازیابی هویت جمعی بدل شده‌اند. یکی از این روزهای مهم، اول خرداد است، روزی که با خشم مردمی علیه تحقیر و توهین به فرهنگ، زبان و هویت ملی آنان در سال ۱۳۸۵ شکل گرفت.
ماجرا از انتشار کاریکاتوری موهن در ضمیمه‌ی جمعه روزنامه دولتی ایران آغاز شد. در این کاریکاتور که توسط مانا نیستانی طراحی و در بخش کودک منتشر شد، ترک‌ها با زبان خودشان (ترکی) و در قالب یک سوسک به سخره گرفته شدند. انتشار این تصویر نه یک اشتباه ساده، بلکه بازتابی از نگاه سیستماتیک و نهادینه‌شده‌ی تحقیرآمیز نسبت به اتنیکهای غیرفارس در ایران بود.
پاسخ مردم ترک اما قاطع، آگاهانه و سراسری بود. تبریز، ارومیه، اردبیل، زنجان، خوی، مرند، سولدوز، میاندوآب، تهران و حتی شهرهایی که ترک‌ها در اقلیت بودند، صحنه‌ی خیزش مردمی علیه نژادپرستی فرهنگی و زبانی شد. شعار «هارای هارای، من تورکم!» نه‌تنها فریاد درد، بلکه اعلام هویت و ایستادگی بود.
این قیام، نقطه‌ی آغازی شد برای فصل جدیدی در بیداری ملی ملت ترک در ایران. آنانی که تا دیروز شاید به اهمیت هویت ملی خود آگاه نبودند یا آن را اولویت نمی‌دانستند، ناگهان با حقیقت تلخی مواجه شدند: که تحقیر و حذف فرهنگی می‌تواند حتی در قالب ساده‌ی یک کاریکاتور نیز رخ دهد و درد مشترک، آنان را بیدار کرد.
هویت ملی، زبانی، دینی و جغرافیایی ما، لایه‌های متعددی از آن چیزی‌ست که ما را به عنوان انسان کامل می‌سازد. و در این میان، هویت زبانی و ملی، یکی از اساسی‌ترین ارکان موجودیت ماست. قیام اول خرداد نه‌تنها یک واکنش عاطفی، بلکه حرکتی عقلانی و تاریخی برای بازپس‌گیری این حق مسلم بود.
در واقع، این واقعه تاریخی، پس از دهه‌ها خاموشی و سرکوب که از زمان سقوط حکومت ملی آذربایجان در سال ۱۳۲۵ (۱۹۴۶ میلادی) بر ملت ترک تحمیل شده بود، اولین جرقه‌ی بیداری جدید شد. پس از تبعید رهبری و اعدام افسران و اعدام متمادی بیش از ۲۵ هزار اعضای فرقه دمکرات آذربایجان در طول چندین‌ماه، و کلا پس از سرکوب خونین آرمان‌های بسیار والای آن حکومت یک‌ساله، فضای سیاسی آذربایجان دچار سکته‌ای طولانی شد. اما قیام اول خرداد، نقطه‌ی بازگشت به شعور تاریخی و حافظه جمعی بود؛ بازگشت به مطالبه‌گری، به مقاومت، به ایستادگی.
امروز، این بیداری در عرصه‌های گوناگون ادامه دارد. حتی تیم فوتبال تراکتور،قهرمان امسال لیگ برتر فوتبال ایران ، فراتر از یک باشگاه ورزشی، به نماد اتحاد ملی ترک‌ها در ایران تبدیل شده است. سکوهای استادیوم‌ها به تریبون‌هایی برای فریاد «یاشاسین آذربایجان» بدل شده‌اند. این پیوند میان ورزش و هویت، خود گویای عمق بیداری مردمی‌ست که دیگر حاضر به سکوت در برابر تحقیر نیستند.
قیام اول خرداد، سرآغاز راهی بود برای بازسازی هویت، برای انسجام ملی، و برای مقابله با سیستم‌هایی که هویت‌های غیرفارس را نادیده می‌گیرند. این راه، هنوز ادامه دارد. و هر قدمی که در این مسیر برداشته می‌شود، گامی‌ست به‌سوی عدالت، برابری فرهنگی، و کرامت انسانی برای همه‌ی اتنیکهای سرکوب شده ایران.
یاشاسین آذربایجان،
شورای مرکزی حزب دموکرات آذربایجان
۱خرداد ۱۴۰۴ شمسی
(۲۲ ماه می ۲۰۲۵ )
